Kritika letrare e shtatorit: Kur shkrimet bëhen vetë jeta

“Things in Nature Merely Grow” – Yiyun Li

Tani, kur ditët me temperatura të larta po ikin, gjithnjë e më shpesh e gjejmë veten brenda mureve të shtëpisë me një libër në dorë. Këtë shtator, unë ju rekomandoj një libër që do t’ju bëjë të reflektoni mbi jetën më thellë se ditët e vjeshtës me shi.

Një të dielë në mëngjes, teksa lexoja The New Yorker, hasa për herë të parë shkrimtaren Yiyun Li, në esenë “A Matter of Facts” (Çështje faktesh). Që në rreshtat e parë, ndërsa njihesha jo vetëm me historinë e familjes së saj, por edhe me kthjelltësinë e shkrimit të saj, më kaploi një kureshtje e madhe. Po atë ditë bleva librin Things in Nature Merely Grow (Gjërat në natyrë thjesht rriten) dhe e lexova deri në fund, pa e lënë nga dora.

Me secilën fjali të Li-së më përcillte mendimi se disa njerëz janë thjesht të jashtëzakonshëm. Ajo nuk është vetëm një shkrimtare brilante, por ka gjetur edhe mënyrën për të artikuluar një dhimbje që shkon përtej asaj që, me hezitim, e quajmë “grief” në anglisht (mbajtja zi). Sipas saj, ky term nuk arrin ta përshkruajë jetën e një nëne pasi i kanë vdekur fëmijët.

Një jetë në të cilën vetëvrasja i merr Li-së të dy djemtë: fillimisht Vincentin, 16 vjeç, në vitin 2017; më pas Jamesin, 19 vjeç, në vitin 2024. Ajo shkruan për këtë si një përvojë për të cilën as fjalët e vetë shkrimtares nuk mjaftojnë. Por gjithsesi ajo shkruan libra për të dy djemtë e saj, ku shtjellon biseda reflektuese me ta: dikur, kur ishin gjallë, e tani në mungesën e tyre fizike. Ajo refuzon ta dramatizojë jetën pas vdekjes së tyre dhe jetën e saj pa ta e quan “pranim radikal”.

Është e rëndësishme të thuhet se Li nuk kalon nëpër fazat tipike të zisë: heshtje, shmangie, mohim dhe as nuk shpreson apo synon një “shërim” përfundimtar, ku jeta do të vazhdonte “si më parë” në mungesën e fëmijëve. Përkundrazi, ajo propozon një kornizë tjetër: jo shërim, por qëndresë.

Djemtë e saj përshkruhen si krejt të ndryshëm, por të lidhur nga një dashuri vëllazërore e fuqishme. Vincent, thotë ajo, jetonte me një origjinalitet të pamëshirshëm dhe rrezatonte fort, një karakter i njohur për thellësinë e emocioneve. Sipas saj, ai besonte se jeta nuk mund ta përmbushte: as në poezi, as në muzikë, as në bukuri, as në guxim, e as në përsosmëri. James, nga ana tjetër, ishte më shumë mendimtar se folës, me prirje gjeniale, por vuante nga monofobia, frika e të qenit vetëm; një frikë që u thellua në heshtje dhe u bë e papërballueshme kur humbi vëllanë.

Ky libër na sjell gjithashtu rrëfime nga fëmijëria e saj në Kinë, ku u rrit nga një nënë e dhunshme që shpesh e vinte në lojë dhe e lëndonte fizikisht. Li është e hapur dhe e sinqertë edhe për përpjekjen e saj për vetëvrasje, diçka që i ka mprehur më tej kuptimin e “pranimit radikal” dhe nuk e lejon të kapet nga zemërimi ndaj vendimeve të fundit të fëmijëve të saj. Ajo hedh poshtë idenë e një zie lineare, ku dhimbja gjoja zbutet me kohën dhe në fund na pret një zgjidhje, sikur të kaloje një mal dhe të shihje një pamje krejt të re, pa ata dy.

Ajo thekson se ende ka dy fëmijë, por nuk është më duke i rritur. Me një stoicizëm të hatashëm, ajo vazhdon të jetojë duke e mbushur çdo ditë me gjëra që mbajnë trupin në lëvizje dhe mendjen te e tashmja: kopshtarinë, leximin, mësimet e pianos.

Reflektimet e saj në këtë libër, shpesh me një ton gazetaresk, janë jashtëzakonisht të thella dhe më shtynë të mendoj edhe për gjuhën vetë. Si gjuhëtare që kam adoptuar anglishten si mjetin tim kryesor të komunikimit të përditshëm, më bëri shumë përshtypje mënyra si ajo, me përshkrimet e saj, sfidon jo vetëm idetë tona për ndjenjat, por edhe vetë ndërtimin e një gjuhe që për të është e dytë, pas kinezishtes.

Në fund, Li na lë me një dhimbje në palcë, por edhe me një guxim të qetë për të jetuar. Fjalët e saj mbartin shumë peshë, shumë kujdes dhe një forcë të jashtëzakonshme për ta pranuar vullnetin e lirë të fëmijëve të saj, edhe kur ai shprehet vetëm në një lamtumirë të dhimbshme dhe një “të dua” të fundit.

Pritë Bytyçi  – Ligjëruese në Universitetin e St. Gallen

---